معرفی کتاب

یکی از آثار ارزندۀ نثر فارسی، کلیله و دمنه بهرام شاهی است که به دست توانای ابوالمعالی نصرالله منشی در قرن ششم از کلیله و دمنۀ عربی ابن مقفع به نثر دلکش و شیرین فارسی ترجمه شده است.

اصل این کتاب به زبان سنسکریت، به قول استاد بهار «کرتکادمنکا» بوده است و در زبان فارسی به آن «کلیلگ و دمنگ» می‌گفتند و بعداً به کلیله و دمنه بدل شده است. کلیله و دمنه نام هندی دو شغال است که باب نخست کتاب به ذکر داستان آن دو آغاز می‌گردد و ذیل این نام، دو دوست دیرین و دو یار موافق را با دو عقیدۀ مخالف نشان می‌دهد که یکی جاه‌طلب و مقام‌جوی و حیله‌گر و مکراندیش و آن دیگر حازم و محتاط و دوربین و عزلت‌گزین.

دمنه قهرمان اصلی داستان است و باب نخست شرح حیله‌ها و دسیسه‌هایی است که وی در برانداختن شنزبه به کار برده و سرانجام با پیروزی دمنه در این نیرنگ‌ بازی پایان می‌یابد. کلیله جز در مواردی معدود در داستان دیده نمی‌شود؛ ولی نام او با نام دمنه پس از ترجمه در یک ردیف بر این کتاب نهاده شده است.

این کتاب از همان آغاز ترجمه به زبان پهلوی مورد توجه پادشاهان و بزرگان ایران و عرب بود؛ چنانکه می‌گویند در دوران هرمزد پادشاه ساسانی، چون بهرام چوبین مخالفت خود را با وی آشکار کرد، جاسوسی به شاه ایران گزارش داد که بهرام چوبین اوقات فراغت خود را به خواندن کلیله و دمنه می‌گذراند و این مسئله شاه را به فکر فرو می‌برد.

در ترجمۀ نصرالله منشی از مقدمۀ ابن‌المقفع آمده است که این کتاب دارای پانزده باب است. اصل کتاب که هندوان نوشته‌اند، ده باب است:

الاسد و الثور (باب شیر و گاو)؛ الفحص عن امر دمنه (باب بازجست امر دمنه)؛ الحمامة المطوّقه (باب کبوتر طوقدار)؛ البوم و الغربان (بوف و زاغ)؛ الملک و الطایر فنره (پادشاه و پرندۀ فَنرَه)؛ السّنور و الجرذ (گربه و موش)؛ الاسد و ابن آوی (شیر و شگال)؛ القرد و السلحفاة (بوزینه و باخه)؛ الاسوار و اللبوة (تیرانداز و ماده شیر)؛ الناسک و الضیف (زاهد و مهمان) و آنچه پارسیان بدان الحاق کرده‌اند، پنج باب است: برزویه الطبیب (برزویه طبیب)؛ الناسک و ابن عرس (زاهد و راسو)؛ البلار و البراهمة (پادشاه و براهمه)؛ السائح و الصائغ (زرگر و راهب)؛ ابن الملک و اصحابه (پسر پادشاه و یارانش).

باب‌هایی که در این گزیده انتخاب شده‌اند، عبارتند از:  باب برزویۀ طبیب؛ باب شیر و گاو؛ باب بازجست کار دمنه؛ باب دوستی کبوتر طوقدار و باب بوف و زاغ.