معرفی کتاب

این کتاب به عربی تألیف ابوریحان بیرونی دانشمند نابغۀ شهیر ایران، استادالرئیس در علوم ریاضی و نجوم و طبیعیات و جغرافیا و هم به عنوان دانشمندی تاریخدان و پژوهشگر گاه‌شناسی‌ها، اخبار و اطلاعات موفوری از «قرون خالیه» خصوصاً به لحاظ جوانب اجتماعی و فرهنگی «ملل قدیمه» فراهم کرده است که در عین حال تصویری دقیق هم از عصر مؤلف به دست می‌دهد؛ چنانکه خلاصۀ تقویم‌های مختلف نجومی یا ملی اقوام است که توصیفات کامل از همۀ گاه‌شماری‌ها و اعیاد معمول ملل و ادیان فراهم می‌نماید.

آ. میکل دربارۀ بیرونی گفته است: «بیرونی یکی از بزرگ‌ترین و کامل‌ترین دانشمندان سده‌های میانه است ...، اصطلاح "مردی در هامش" که دربارۀ او بکار می‌بریم، تنها بازگو‌کنندۀ ضعف و احترام ما نسبت به اوست ....، انسان در مقابل این برج عظیم دچار تردید می‌شود؛ عظمت او و ناتوانی ما درهم‌آمیخته، باعث می‌گردد وی مدت‌ها همچنان دست‌نایافتنی باقی بماند».

ابوریحان بیرونی از برجسته‌ترین دانشمندان سراسر اعصار بشری و از بزرگ‌ترین دانشمندان ایرانی دورۀ اسلامی، در سال 362 قمری در «بیرون» شهرستان کاث (شمال شرقی خیوه بر کرانۀ راست آمودریا) زاده شد و از همان دورۀ نوباوگی خصلت جستجو گری و استعداد تتبع و تحقیق علمی در وی شکوفا و نمایان شد.

بیرونی نخستین تحریر این کتاب را به سال 391 قمری هنگامی که در گرگان و در خدمت امیر شمس المعالی قابوس ابن وشمگیر زیاری به سر می‌برده، به نام او نوشته است؛ سپس تحریری دیگر از آن تا حدود سال 427 قمری با اضافاتی پرداخته است.

کتاب دربردارندۀ یک مقدمه و 21 فصل به ترتیب: در ماهیت شب و روز و آغاز آنها، در ماهیت سال‌ها که از ترکیب روزها و ماه‌ها حاصل می‌شود، در چگونگی مبدأهای تاریخی و تقویمی، در اختلاف عقاید ملل راجع به ذوالقرنین، در چگونگی ماه‌های مبادی تاریخ، در چگونگی تاریخ‌شناسی‌ها و ازمنۀ سلاله‌های شاهان، ادوار سال‌ها و مبادی آنها، شهور و سنوات یهودیان، مبادی پیامبرنمایان و جماعت منسوب به آنها (جداول تاریخ ترتیبی ـ سنواتی انبیاء امم و ملوک ایران، بابل، مصر و روم)، در اعیاد و شهور ایرانیان و سغدیان و خوارزمیان، در اصلاح تقویم خوارزمیان، در ایام تقویم یونانی که با ملل دیگر مشترک است، در اعیاد و ایام روزه‌داری در ماه‌های یهود، در اعیاد و ایام تقویم سریانی مربوط به مسیحیان ملکایی، در اعیاد و ایام روزۀ مشابه و منطبق با آنِ مسیحیان، در اعیاد مسیحیان نسطوری و ایام فطر آنها، در اعیاد مجوسان قدیم و روزه و فطر صابئان، در اعیاد عرب، در اعیاد مسلمانان و در پایان مباحث راجع به منازل قمر (طلوع و غروب آنها) و تصاویر جسم‌نما و جز اینهاست.

در باب گاه‌شماری ایرانیان باستان که بیرونی استادی بی‌منازع بوده و این امر به ویژه در کتاب الآثار نزد دانشمندان بسی مشهور است؛ باید گفت اصولاً دربارۀ تاریخ و فرهنگ کهن ایران، از جمله فهرستی که وی از پادشاهان هخامنشی به دست داده، حیرت و اعجاب دانشمندان و تاریخ‌دانان را برانگیخته است؛ چه وی با تمایز آشکار نسبت به دیگر مورخان اسلامی، پادشاهی مادان را تحت عنوان «مملکة الجبلیه» یاد کرده، فهرست «شاهان آشوری و مادی» را فراهم نموده؛ آنگاه اسامی شاهان داستانی ایران را با سلاطین آشوری و بابلی و هخامنشی انطباق داده است.

روش بیرونی در بحث و بررسی این مسائل و مطالب، چنانکه طریق معهود اوست، مقرون به نگرش انتقادی و اهتمام در تصحیح مبادی تاریخی و ارقام تقویمی ضمن مقایسه و مطالعۀ تطبیقی آنهاست. الآثار الباقیه متضمن فواید دیگر از جمله شرح برخی اساطیر اقوام قدیم، جوانب اجتماعی و مذهبی آنها، داده‌های تاریخی گرانبها که برخی از مقولۀ خبر واحدند، نگره‌های مؤلف در زمینۀ تکامل نوعی، تبدلات ماده مکون و تطوّرات طبیعی، علل اشیاء و پدیده‌ها و جز آنهاست.

منابع کتاب چه کتبی یا شفاهی، بالجمله دست اول است. شماری از مآخذ مؤلف مثلاً بیش از هفت شاهنامه و سیر الفرس یا کتب تاریخ ایرانیان، امروزه در دسترس نیست. در خصوص تواریخ یهودیان و مسیحیان، افزون بر متون اصلی به زبان عبری و سریانی، از اطلاعات و اقوال دانشمندان یهود و نصارای هم‌عصر خود به ویژه آنچه از تقریر دوستانش ابوالخیر خمار و ابوسهل مسیحی حاصل کرده، بهرۀ بسیاری برده است.

ترجمۀ فارسی این کتاب از نوع مقید است؛ یعنی با رعایت دقیق امانت و وفاداری پایخوان که نه آزاد است و نه مبسوط؛ چه اینکه برابر هر کلمۀ عربی، واژۀ مناسب آن و در قبال مترادفات الفاظ هم در واژه‌های همان معانی گزین شده است که بر روی هم نثری است فارسی‌گرا و نه هرگز فارسی «سره» نویسی؛ در اختیار لغات هیچ افراط یا تفریطی صورت نگرفته، بلکه اصل اعتدال در گزینش واژه‌ها و روال طبیعی زبان فارسی رعایت شده است. تنها و فقط در اختیارکردن معادل‌های «اصطلاحات» علمی (نجومی و تقویمی) به طور عمد و آگاهانه واژه‌های فارسی «سره» یا «پهلوی» آنها که در متون کهن به کار گرفته شده، آورده شده است. مأخذ و مستند مترجم در این‌باره هم نخست کتاب التفهیم خود بیرونی و سپس کتاب‌های کهن هیئت و نجوم فارسی بوده است.