معرفی کتاب

قصص قرآن کریم از گنجینه‌های گران‌سنگی است که پیوسته آثار ادبی و عرفانی ما را تغذیه کرده است؛ چنانکه بخشی از زیبایی و کمال این متون به این داستان‌ها وابسته است. داستان سلیمان نیز از جمله داستان‌های قرآن کریم است که به صورت‌های زیبا و متنوعی دستاویز ادیبان فارسی‌گو قرار گرفته است و به جرئت می‌توان گفت همۀ بزرگان شعر و عرفان این دیار در آثارشان از این داستان بهره برده‌اند.

قصص مربوط به سلیمان در بخش‌هایی از تورات و چند سورۀ قرآن آمده است و ارباب تفاسیر با استفاده از کتب مختلف، این داستان‌ها را تفسیر کرده‌اند؛ همچنین احوال سلیمان نبی در کتابی به نام قصص الانبیاء که به فارسی و عربی نوشته شده، به تفصیل آمده است.

بسیاری از آنچه در این متون دربارۀ سلیمان آمده، مستقیماً از قرآن سرچشمه گرفته شده و برخی با عنوان اسرائیلیات وارد تفاسیر و تواریخ شده است و شعرا با تصرف‌های شاعرانه، بسیاری از آنها را در شعر خویش به کار گرفته‌اند.

اگرچه آنچه در شعر و ادب فارسی در باب سلیمان ذکر شده، غالباً مأخوذ از قرآن است؛ ولی شعرا در مواردی نیز تحت تأثیر قصص و تفاسیر بوده‌اند؛ برای نمونه ماجرای انگشتری سلیمان که در قرآن و تورات سخنی از آن در میان نیست؛ ولی بخشی از بهترین اشعاری که دربارۀ سلیمان سروده شده، به موضوع انگشتری او، گم‌شدنش و نشستن دیو بر تخت سلیمان و پادشاهی‌کردن دیو با آن مربوط می‌شود.

باید گفت کاربرد قصص پیامبران در ادب فارسی به تنوع اندیشۀ شعرا و ادبای ما بستگی دارد؛ چنانکه اغلب شعرای مداح از این مایه‌های تلمیحی برای دریافت صله از شاهان و امیران سود جسته‌اند. آنها معمولاً شاه را به سلیمان تشبیه و اقتدار و شوکتش را با سلیمان مقایسه کرده و خود را در برابر او موری ضعیف می‌شمردند که البته در میان این شعرا، استثناهایی مثل خاقانی نیز وجود دارند که با توجه به وسعت دانش و خیال‌انگیز‌بودن شعرش نسبت به سایرین در ضمن استفاده از این داستان برای مدح، اختلاف کیفی در نوع بهره‌گیری و تلمیح او از داستان به چشم می‌خورد.

به جز ادبیات فارسی، داستان سلیمان در فرهنگ عامه نیز جلوۀ خاصی داشته است و این را در امثال و حکمی که از متأثر از این داستان و در بین مردم رایج است، می‌توان دید؛ برای نمونه مثل «دو قورت و نیمش باقی است» یا «ارمغان مور پای ملخ است» و مثل‌هایی که از تلمیحات شعرا برآمده‌اند نظیر: «سلیمان با چنان حشمت نظرها بود با مورش» و «مور در خانۀ خود حکم سلیمان دارد». شاید خالی از لطف نباشد که بگوییم تأثیر عمومی دیگر داستان‌ سلیمان در فرهنگ ایرانی به شکل نمایشنامه خود را نشان داده است؛ چنانکه بخش مربوط به سلیمان و ملکۀ سبا دستمایۀ «تعزیۀ سلیمان  و بلقیس» و بارها اجرا شده است.

تأثیر داستان سلیمان در این کتاب در شاخص‌های متون ادبی و عرفانی بررسی شده است؛ بنابراین طی نوشتار هر کجا از تأثیر در ادبیات سخن رفت، مقصود آثاری است که در اینجا مورد مطالعه قرار گرفته‌اند و فهرست‌شان در منابع ذکر شده است؛ البته موارد مشابه در سایر دیوان‌های شعری با آنچه در این نوشتار آمده، قابل مقایسه است.

فصول این کتاب بدین قرار است: سلیمان قرآن و تورات؛ سلیمان و داوود؛ ویژگی‌های برجستۀ شخصیت سلیمان؛ شکوه سلیمانی؛ اسبانِ سلیمان؛ سلیمان و مور؛ سلیمان و مرغان؛ سلیمان و دیوان؛ انگشتری سلیمان؛ زوال مُلک سلیمان؛ مُلک سلیمان؛ سلیمان و هدهد؛ سلیمان و بلقیس؛ سلیمان و آصف؛ بنای بیت‌المقدس؛ صفت بندگی سلیمان؛ وفات سلیمان؛ داستان جمشید؛ سلیمان و جمشید.