معرفی کتاب

ابن عربی را به حق پدر وحدت وجود اسلامی دانسته‌اند؛ در حالی که گروه کثیری از عرفا و صوفیه و فلاسفۀ اشراقی ایران بدان باور داشته‌اند. مبنای نظری این مکتب که در فلسفۀ فلوطین و مذاهب بودایی هند سابقۀ طولانی دارد، به طور خلاصه این است که: عالم، همه اوست؛ زیرا مفهوم هستی یا وجود یک مصداق حقیق بیش ندارد و در سرتاپای

عالم وجود، یک موجود بیش نیست که در آیینه‌های رنگارنگ ماهیات و تعینات و مظاهر مختلف جلوه‌گر و نمودار شده است و آن همان وجود واحد حق است که به ظهور نورانی در پیکر عالم وجود سریان دارد؛ به طوری که هیچ موجودی از جلوه و ظهور او خالی نیست.

لب و عصارۀ معنی وحدت وجود نیز ظهور و تجلی حق در موجودات، یعنی اتحاد الوهیت با بشریت و حلول روح ربوبی در هیکل بشری و فنای فی الله و بقای بالله یا اتحاد ظاهر و مظهِر و تجسّد لاهوت در ناسوت تعریف شده است که بعضی به حق آن را حلول و اتحاد گفته‌اند؛ زیرا مسئلۀ حلول و اتحاد در واقع از توابع و فروع نظریۀ وحدت وجود است و بدون فرض اصل وحدت وجود معقول نیست؛ چون اتحاد حقیقی دو شیئ با یکدیگر که تباین و تغایر ذاتی داشته باشند، عقلاً محال و ممتنع است.

پس از ابن عربی، شاگردان و پیروانش اصل وحدت وجود را مبنای عرفان و حکمت خود قرار دادند؛ همچون نجم‌الدین کبری، نجم‌الدین رازی، سیف‌الدین باخرزی، صدرالدین قونیوی و بسیاری دیگر؛ اما دامنۀ این اثربخشی به همین چند قرن محدود نشد، بلکه اثرات فکر وحدت وجود به دوره‌های بعد از این افراد نیز رسید و در میان شاعران عارف‌مسلک از جمله هاتف اصفهانی و فروغی بسطامی و دیگران تا زمان حاضر دوام یافت و افزون بر این در فلسفۀ صدرالمتألهین و شاگردان و پیروان مشرب فلسفی وی رسوخ کرد. تا آنجا که می‌توان گفت تقریباً کتب و آرای محی‌الدین، مبنای اصلی تصوف اسلامی از قرن هشتم تا عهد حاضر بوده است. با این همه نباید از این نکته غفلت ورزید که گروهی از فقها و متشرعان و عرفا و صوفیه وحدت وجود را سخت انکار کردند و ابن عربی و پیروانش را کافر و ملحد شمردند، از جمله علاءالدین سمنانی معاصر کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی و خصم و معاند وی در عقیدۀ وحدت وجود که به قولی در مقابل آن اصطلاح تازۀ وحدت شهود را باب کرد که مقصود توحید الهی است از راه کشف و شهود عرفانی نه به طریق متکلمان با دلیل عقلی و قیاس برهانی.

فهرست مطالب این کتاب به قرار ذیل است:

پیشگفتار

رسالۀ الأنوار جلاله؛ رسالۀ علوّ حقیقت محمدی؛ رسالۀ نفائس العرفان؛ رسالۀ شرح اسم جلالۀ الله؛ رسالۀ حکمت حاتمی؛ رسالۀ الاسفار عن نتایج الاسفار؛ وصایای نبوی؛ وصایای صالحان؛ وصایای قرآنی.