معرفی کتاب

اثر حاضر نگاشتۀ يکی از اساتيد زبان و ادبيات فارسی در پاکستان است. نويسنده از نخستين تاريخ‌های ادبی، يعنی شعر العجم شبلی نعمانی تا کتاب تحوّ نثر فارسی در شبه قاره در دورۀ تيموريان متأخر را تحليل و نقد کرده است.

زبان و ادبیات فارسی ایران از هزارسال پیش در شبه قاره به شیوه‌های گوناگون نقش برانگیخته است. تاریخ ادبیات فارسی را نخست باید در تاریخ سلاطین و امرا جستجو کرد و آنگاه به تذکره‌های شاعران و کتب صوفیه نگریست؛ اما تاریخ تدوین زبان فارسی را با دید انتقادی قبل از قرن نوزدهم در اثری سراغ نتوان گرفت چه در آثار خاورشناسان اروپایی چون ادوارد براون انگلیسی، هرمان اته آلمانی و یان ریپکا چکوسلواکیائی که سنگ بنای تاریخ‌نویسی ادب فارسی را گذاشتند و در ایران محققانی چون محمدتقی بهار، جلال‌الدین همایی، سعید نفیسی و بدیع‌الزمان فروزانفر این سنت را توسعه دادند و پس از آنان ذبیح الله صفا سنت تاریخ‌نویسی ادب فارسی را در چشم‌اندازی گسترده‌تر در مطالعه در آورد.

گونۀ قدیمی‌تر تاریخ‌های ادبی را در تاریخ‌های سیاسی و تذکره‌های شعرا، عرفا، امرا و صدها عنوان کتاب دیگر را در خلال قرن هفتم تا چهاردهم هجری توان دید؛ اما سنت تاریخ‌نویسی ادب فارسی در شبه قاره از زمان انگلیسی‌ها آغاز شد و دانشمند و مورخ معروف شبه قاره، یعنی شبلی نعمانی در اوایل سدۀ بیستم میلادی بدان کار دست زد و سیرۀ پسندیدۀ او در تاریخ‌نویسی ادبیات فارسی مورد پسند محققان آمد و سبب پدیدارشدن آثار ارزندۀ دیگری شد.

با انتشار شعر العجم باب نقد و نظر در ادبیات فارسی شبه قاره باز شد. اگرچه در شعر العجم برخی تسامحات تاریخی وجود دارد که محقق بنام شبه قاره، حافظ محمود شیرانی بدان اشاره کرده است؛ اما هیچگاه از محبوبیت و استفادۀ عمومی شعر العجم‌ کاسته نشده است. سه جلد این کتاب دربردارندۀ نقد شعر فارسی در ادوار مختلف و دو جلد آخر آن دربردارندۀ نقدی مفصل بر اصناف سخن است از قبیل قصیده و غزل.

شعر العجم با دو سبک مختلف نوشته شده است. جلدهای اول تا سوم در تاریخ ادواری و جلدهای چهارم و پنجم در تاریخ اسلوب ادب و شیوۀ کار او بعدها مورد تقلید محققان شبه قاره قرار گرفته است.

سخن آنکه ادبیات فارسی هزارسالۀ شبه قاره، دریایی است موج‌خیز که از ساحل علمی بدان باید نگریست؛ از این رو کتب تاریخ ادبیات فارسی در شبه قاره در شش فصل و یک ضمیمه در مطالعه آمده است.

فصل اول: تارخ‌های عمومی مانند شعر العجم شبلی نعمانی در حدود 31 کتاب.

فصل دوم: تاریخ‌های اصناف ادبی مانند انشاء نویسی فارسی، تاریخ‌نویسی فارسی، تذکره‌نویسی فارسی، فرهنگ‌نویسی فارسی، غزل، قصیده و مرثیه در 18 کتاب.

فصل سوم: تاریخ‌های ادواری مانند ادبیات فارسی در دورۀ خلجیان، نظم و نثر فارسی در زمان قطب شاهی به تقریب 16 عنوان کتاب.

فصل چهارم: تاریخ‌های منطقه‌ای مانند ادبیات فارسی در بنگلادش و ادب فارسی در سرهند در حدود دوازده عنوان کتاب.

فصل پنجم: تاریخ‌های طبقاتی مانند ادبیات فارسی در میان هندوان.

فصل ششم: تاریخ‌های ترجمه‌ای، یعنی کتبی که در خارج از شبه قاره در موضوع تاریخ ادب فارسی نوشته شده؛ ولی در شبه قاره برگردان شده است؛ مانند ادبیات فارسی در تاجیکستان، یرژی، بچکا تاریخ ادبیات ایران، ادوارد براون و جز آنها.