معرفی کتاب

مثنوی معنوی سرودۀ مولانا جلال الدین محمد بلخی گه بر اساس نسخۀ قونیه 25646 بیت را دربرمی‌گیرد، منظومه‌ای است که با همۀ پراکندگی، تنوع مطلب و حجم بسیار از نوعی وحدت و ارتباط لفظی و معنایی برخوردار است. این سخن بدان معنی نیست که سراینده با طرحی از پیش تعیین شده در اندیشۀ ایجاد این بنای عظیم و استوار بوده است؛ فی المثل اگر بخواهیم میان این اثر و کیمیای سعادت که بی‌تردید تأثیری شگرف بر مولانا و مثنوی او داشته است، مقایسه‌ای به عمل آوریم، بدین نتیجه می‌رسیم که غزالی بر اساس طرحی معلوم، با تعیین چهار رکن برای تألیف خویش و تبویب و فصل‌بندی مشخص، موضوع دلخواه خود را تعریف و مؤلفه‌های آن را تعیین کرده، آیات و روایات متناسب را برگزیده و در پی القاء نتایج مشخص به خواننده بر آمده است.

مولانا نیز گرچه بر قرآن و سنت تکیه دارد؛ اما چون در اندیشۀ خلق جهانی نو و ناشناخته است و سیلان فکری او نیز چنان پرشتاب است که پایبندی به هیچ یک از قواعد شناخته‌شده و رایج را بر نمی‌تابد، به جای آنکه در ظرف زمان و مکان و تحت قاعده‌ای معین سخن گوید، عنانت گسسته به پیش می‌تازد و داغ حسرت بر دل کسانی می‌نهد که گمان‌ می‌برند می‌توانند با این شهسوار عرصۀ لفظ و معنی هم‌عنانی کنند.

این کتاب شرح و تفسیری بر کتاب «مثنوی معنوی» است. پدیدآورنده که در تنظیم متن اشعار مثنوی، به نسخۀ نیکلسون اعتماد نموده، تلاش کرده تا برای تمام ابیات، توضیحات لازم را ارائه دهد. وی در بعضی از موارد، آیات قرآن، روایات و اتفاقاتی که مولوی با الهام از آن‌ها به سرودن پرداخته را نیز معرفی نموده است.

روش کار نویسنده در این کتاب بر پایۀ کتاب مثنوی معنوی است که بر اساس نسخۀ قونیه و با تصحیح و گفتار عبدالکریم سروش به زیور طبع آراسته شده است، صورت گرفته است. نویسنده از «نی‌نامه» آغاز کرده و ابیاتی را که به لحاظ معنایی به هم پیوسته یافته است، با علامت à مشخص کرده است. تک‌بیت‌ها یا دو سه بیتی که توضیحی خاص را دربردارد و در نظر اول می‌توان از آن چشم پوشید را مشخص و دلیل آن را بیان کرده است؛ مثلاً در هجده بیت نخستین دفتر اول ابیاتی را می‌توان یافت که به نوعی از اصل مطلب جدا و وظیفۀ آنها تبیین و توضیح بیت پیش یا مطلبی دیگر است و از آن جمله بیت چهارم است که بیانگر این است که چرا مولانا سینه‌ای شرحه‌‌شرحه از فراق می‌خواهد تا بگوید شرح درد اشتیاق.

گاه چنان ظریفانه گسست و پیوست‌ها صورت می‌پذیرد که جز با دقت خاص و تشریح و تعلیل، دریافت امر غیر ممکن می‌نماید؛ در اینگونه موارد تنها راه چاره، ذکر معانی بیت یا ابیاتی مشخص است تا از این طریق بتوان سررشته‌های منقطع را دوباره بازجست و به هم پیوست. بنابراین این تحقیق نه به معنای لغات و اصطلاحات می‌پردازد، نه هر بیت را شرح و بسط می‌دهد و نه دریافت خویش از چند بیت را بیان می‌دارد؛ با این همه هر کجا که ضرورت ایجاب کند ـ که البته اندک هم نیست ـ به هر یک از این امور دست می‌یازد.