معرفی کتاب

این کتاب مفصل‌ترین اثر موجود از نویسنده است که قابل دسترسی است؛ نویسنده در این کتاب مسائل قابل ملاحظۀ مورد نظر خود را برای سهولت مطالعه طبقه‌بندی کرده و آنها را در ذیل 45 باب در این کتاب می‌آورد.

نویسنده برای «توبه» به ویژه از سوی جوانان و کسانی که هنوز استطاعت بدنی، آمادگی جسمانی و روحی برای ارتکاب معصیت از مزاج ایشان خودبه‌خود سلب نشده، ارج و اهمیتی فراوان قائل است و تائبین راستین را که با یک گذشت دشوار و تلخ از شیرینی و لذت گناه بالمرة چشم می‌پوشند و به زهد و صلاح و پرهیز می‌گرایند، نیک می‌ستاید.

در مقالات نویسنده جای‌جای به مناسبت از «توبه» و گرانبهایی آن سخن به میان می‌آید و اندیشۀ خواننده با مهارت مخصوص نویسنده و به همراهی مثل‌های زنده و سخنان نغز و دل‌انگیز و شرح ماجراهای عبرت‌انگیز از زندگانی توبه‌کاران به نام، همچون «نصوحا» و «فضیل عیاض» و مانند اینان برای دریافت ارزش «توبه» و درک جهان تازه و جان‌بخش «تائبان» آماده می‌شود.

 مباحث این کتاب به صورت پرسش‌هایی از سوی نویسنده مطرح می‌شود که هر یک از این سؤالات جایی را برای عنوان بابی جداگانه در تدوین این متن به خود اختصاص می‌دهد. پاسخ نویسنده در برابر این سؤالات با عبارت «الجواب و بالله التوفیق» تصدیر می‌یابد و برای جلب توجه طالبان با «بدان که» باب ورود به بحث گشوده می‌شود. گاه اتفاق می‌افتد که در گرماگرم بحث دربارۀ موضوعی، پرسش‌های دیگری نیز از سوی مریدان و حاضران در مجلس عنوان می‌شود که شیخ جام با مهارت تمام و بی آنکه رشتۀ مطلب را از کف بنهد، پاسخی مناسب و سازگار با هر یک ادا می‌کند.

از هنرهای شگرف مصنف فراهم‌چیدن دامن مباحث درخور تفصیل و اطناب است به شیوه‌ای سهل. آنها را به اسلوبی ساده و پاکیزه و با رعایت اختصار بیان می‌دارد و آراء و اندیشه‌های بکر عارفانۀ خویش را در قالب جملاتی کوتاه، اما نغز و شیرین می‌آورد. در شرح و تبیین کلام خویش از «اعتصام بحبل الله»؛ یعنی استشهاد به آیات بینات و توسل به اخبار مروی از «مفخر موجودات»؛ یعنی محمد مصطفی (ص) با عنوان پشتوانه‌ای استوار و گران‌بها و برهانی صحیح و روشن‌نیرو مایه می‌گیرد. نیز نقل اقوال ائمۀ هدی، بزرگان صحابه، سخنان مشایخ و اقطاب صوفیه، ضرب‌المثل‌های زبان پارسی و عربی، ابیاتی نغز از شعر عرب و عجم و نکته‌ها و لطیفه‌هایی دلاویز در قالب حکایت و واقعه، در واقع چاشنی و معجون مطبوع و سلامت‌بخشی است که شیخ جام بر خوان رنگین «انس التائبین» در برابر مهمان شیفته و مشتاق چنین مائده‌ای می‌نهد.

از سوی دیگر لحن خطابی دوستانه و طرز بیان اخوانی وی در گفتار عبرت‌آموزش از خصوصیاتی است که به کار نویسنده جلا و گیرایی خاصی می‌بخشد. نویسنده پس از ذکر عنوان‌های 45 گانۀ کتاب، از خواننده می‌خواهد از سر تقلید در نوشته‌های وی ننگرد و اگر کسی را از سخنان وی چیزی در وقت معلوم نشد، بر آن داوری نکند و بلکه در آن اندیشد تا زیان‌کار نگردد.

ابواب این کتاب بدین قرار است:

می‌پرسند که عقل چیست و عاقل کیست؛ می‌پرسند که معرفت چیست و عارف کیست؛ می‌پرسند که توحید چیست و موحد کیست؛ می‌پرسند که سنی و جمعیت کیست؛ می‌پرسند که بیدار کیست و بیداری چیست؛ می‌پرسند که توبه چیست و تائب کیست؛ می‌پرسند که اخلاص چیست و مخلص کیست؛

می‌پرسند که هوی چیست و هوی‌دار کیست؛ می‌پرسند که علم چیست و عالم کیست؛ می‌پرسند که پیر کیست و پیری چیست؛ می‌پرسند که مرید کیست و ارادت چیست؛ می‌پرسند که طلب چیست و طالب کیست؛ می‌پرسند که شریعت چیست و حقیقت چیست؛ می‌پرسند که راه چیست و مرکب راه چیست؛ می‌پرسند که یاری چیست و یار کیست و برادر کیست؛ می‌پرسند که توفیق چیست و موفق کیست؛ می‌پرسند که صوفی کیست و درویش کیست؛ می‌پرسند که مبتدی کیست و منتهی کیست؛ می‌پرسند که فرق میان معجزه و کرامات چیست و مخرقه و بیگانه را کرامان باشد یا نی؛ می‌پرسند که دنیا چیست و دنیادار کیست؛ می‌پرسند که حرص چیست و همت چیست؛ می‌پرسند که زهد چیست و زاهد کیست؛ می‌پرسند که قناعت چیست و قانع کیست؛ می‌پرسند که تقوی چیست و متقی کیست؛ می‌پرسند که توکل چیست و متوکل کیست؛ می‌پرسند که تفویض چیست و مفوض کیست؛ می‌پرسند که شکر چیست و شاکر کیست؛ می‌پرسند که صبر چیست و صابر کیست؛ می‌پرسند که فقر چیست و فقیر کیست؛ می‌پرسند که دیده چیست و نموده چیست؛ می‌پرسند که وقت چیست و خداوند وقت کیست؛ می‌پرسند که وجد چیست و واجد کیست؛ می‌پرسند که عشق چیست و عاشق کیست؛ می‌پرسند که سماع چیست و سماع شاید یا نی؛ می‌پرسند راه ائلیاء و بدلاء و مقام ایشان چیست؛ می‌پرسند که در راه اولیاء تصرف شاید یا نی؛ می‌پرسند که مؤمن کیست و مسلمان کیست؛ می‌پرسند که خاطر خیر چیست و خاطر شر چیست؛ می‌پرسند که نیک‌گفتن چیست و بد‌گفتن چیست؛ می‌پرسند که مدعی صادق کیست و مدعی کاذب کیست؛ می‌پرسند که شاهد بازی شاید یا نی؛ می‌پرسند که نصیحت چیست و ناصح کیست؛ می‌پرسند که در مکائد ابلیس اشارتی کنید و تائبان و مبتدیان را در مکائد ابلیس فصلی بگویید؛ می‌پرسند که به سخن محققان ما اشارتی کنید سخن محققان چیست و با هر کسی توان گفت یا نی؛ می‌پرسند که ادب با خلق چیست و ادب با حق چیست؟