معرفی کتاب

ذوالنون در سال 245 قمری درگذشت و از آن پس کتب صوفیان مشحون از ذکر وی و اقوال وی شد؛ چون وی را اولین کسی می‌دانند که در علم تصوف مطلب گفت و نوشت؛ در عین حال دستی دراز در کیمیا داشت و از وی نوشته‌های مربوط به علم کیمیا هنوز بر جای مانده است. او به خط هیروگلیف آشنایی یافت و میراث مصریان را به خوبی شناخته بود و مدت مدیدی را در اهرام مصر سپری کرد و البته زادگاهش شهر اخمیم نیز که جایگاه بزرگ‌ترین آثار مصر کهن است، در عمق دانش وی تأثیر داشت.

اهمیت ذوالنون را می‌توان به لطف شواهدی که از بزرگان تصوف به دست آمده است، توزین کرد. تا آنجا که معلوم است ابن عربی با وجود آثار بسیاری که دارد، فقط یکی از کتاب‌های خویش را به شرح حال یکی از مشایخ اقدم صوفیان اختصاص داده است و او ذوالنون است تا جایی که کتابی مفصل تحت عنوان الکوکب الدری فی مناقب ذی النون المصری را در شرح حال ذوالنون و احوال و افکار و اقوال وی نوشت؛ با ذکر این مهم که در وصف هیچ یک از قدمای صوفیان به ویژه در طبقۀ نخست صوفیان چنین کاری نکرده است. جلال الدین سیوطی که دانشور بزرگ عصر خویش بود، کتابی مستقل در وصف وی به نام السّرّ المکنون فی مناقب ذی‌النون نوشت.

در روزگار ما کتابی مستقل و جامع در وصف ذوالنون نوشته نشده است؛ مستشرقانی نظیر مارگارت اسمیث، رینولد آلن نیکلسون و آسین پالاسیوس به اهمیت ذوالنون واقف بودند و در برخی مرقوما تخویش به آن اشاره کردند بی آنکه فرصتی یابند تا آن را کامل و مرتب عرضه دارند.

مؤلف این کتاب کوشیده تا تمامی مطالب مربوط به ذوالنون را مدنظر قرار دهد و آنچه را او گفته است، بیابد و در این کتاب درج نهد. آنچه در وصف ذوالنون گفته‌اند و آنچه را که خود او نیز گفته است، بیشتر به زبان عربی است؛ نقل عین مطالب عربی همراه با ترجمۀ آنها، به ویژه نقل مضامین کلی آنها خواننده را با اصل متن آشنا می‌کند و مضمون فارسی آنها هم هست تا به راحتی خواننده کتاب را به دست گیرد. ترجمۀ گفته‌های عربی از هجویری گرفته تا عطار و مترجم احیاء العلوم الدین غزالی و دیگران با هم متفاوت است که در این کتاب به این تفاوت‌ها هم اشاره شده است.

متن قصیدۀ ذوالنون دربارۀ کیمیا نیز از روی نسخۀ خطی برای نخستین بار در این کتاب درج شد تا نمونه‌ای از رسائل ذوالنون که نسبتاً کم است، تقدیم خواننده شود.