معرفی کتاب

در این کتاب که درس‌گفتارهای مؤلف در دانشگاه تهران است، با جریان صورت‌گرایی روسی و تأثیرات جهانی آن آشنا می‌شویم؛ از منظری که بخش اعظم شواهد آن از ادبیات فارسی و تاریخ اجتماعی ایران مایه گرفته است. به همین دلیل خواننده به هنگام مطالعۀ این کتاب، دربارۀ سعدی، حافظ و دیگر بزرگان ایران‌زمین به گونه‌ای دیگر می‌اندیشد و هنر ایشان را از دریچه‌ای دیگر می‌نگرد.

صورت‌گرایان روس در آغاز قرن بیستم، چشم‌انداز تازه‌ای در حوزۀ مباحث جمال‌شناسی و نظریۀ ادبیات وارد محافل فرهنگی کردند که آثارش هنوز هم در حال گسترش است. با عرضه‌کردن نظریه‌هایی نو دربارۀ «زبان شعر»، «پیرنگ داستان»، «بوطیقای سینما» و «ساختار قصه‌های عامیانه» به آفاقی رسیدند که هیچگاه از تاریخ فرهنگ بشری حذف‌پذیر نیست.

این کتاب مروری است بر شکل‌گیری «نظریۀ ادبی صورت‌گرایان روس» و دستاوردهای درخشان آن و تطبیق آن بر ادبیات فارسی؛ از این چشم‌انداز دفترچۀ سودمندی شده که حتی صاحب‌نظران هم از آن بی‌نیاز نیستند.

قصد نویسنده روایت تاریخی جریان فرمالیسم روسی است و نه دفاع از آن و امیدوار است کسی  او را به انکار هدف و آرمان در ادبیات و هنر متهم نکند.

بحث دربارۀ صورت و صورت‌گرایی به هیچ روی انکار جوانب تاریخی، اجتماعی، فلسفی و آرمانی فرهنگ بشری نیست. آنها اموری هستند که بدیهی‌بودنشان نیاز به توضیح ندارد؛ حتی صورت‌گران روس هم در دورۀ کمال کارشان این حقیقت را امری بدیهی می‌دانسته‌اند.

نویسنده در این گفتارها هرگز نخواسته است تا در حد یک مترجم صرف باقی بماند و اگر آنها اشاره‌ای به یک ویژگی در شعر پوشکین یا لرمانتف کرده‌اند، با جان‌کندن و آوانویسی‌کردن آن عبارت‌ها، حرف‌هایی بزند که نه خود نویسنده می‌فهمد و نه خواننده. نویسنده در این گفتارها همین که فهمیده است بحث بر سر چه مسئله‌ای است، کوشیده تا شاهدی برای آن از شعر مولوی، خاقانی، سعدی و حافظ پیدا کند که هزار بار «فرم» را بهتر از پوشکین یا لرمانتف می‌شناخته‌اند و هرگز راوی بی‌دخل و تصرف حرف‌های آنان نبوده است.

مفاهیمی همچون «فرم»، «آشنایی‌زدایی»، «رستاخیز کلمات»، «ادبیت»، «هنر سازه»، «وجه غالب»، «پیرنگ»، «ساختار»، «مایگان»، «قهرمان لیریک» و «تکامل ادبی» که از رهگذر مکتب صورت‌گرایی روس وارد فرهنک اروپا و آمریکا شده است، با تمام تحولات علوم انسانی قرن بیستم و بیست و یکم گره‌‌خوردگی یافته است.

شناخت فرم نه تنها برای هنرمندان ضرورت دارد و نخستین و تنها راه پیشرفت کار آنهاست که پژوهشگران را نیز به مانند عددنویسی در علم ریاضی است. بخش اعظمی از این کتاب مستقیماً دربارۀ صورت‌گرایان روس است و در پایان چند ضمیمه دارد که به نوعی با مباحث صورت‌گرایی گره‌خوردگی دارند؛ چند مقاله که دربارۀ تکامل تصویری بعضی از شعرهای فارسی نوشته شده است و روش آن بسیار نزدیک است به نوع نگاه صورت‌گرایان روس؛ همچنین چند مقاله از رومن یاکوبسون و اومبرتو اکو که نویسنده سال‌ها قبل در آمریکا ترجمه کرده است.

فصل «مقدمه‌ای کوتاه بر مباحث طویل بلاغت» حرف‌های نویسنده با دانشجویان دانشسرای عالی در سال 1349 است که در سال 1352 در مجلۀ دانشگاه پهلوی شیراز چاپ شده است و حرف مهم فرمالیستی و ابتکاری آن بازگرداندن ارزش تمام صنایع بدیهی است به موسیقی و معیاری است عام و شامل برای رد و قبول این صنایع.

فصل «جادوی مجاورت» بحثی است دربارۀ تقدم فرم بر معنی در فرهنگ ما و گرفتاری‌های اجتماعی و تاریخی حاصل از آن که به هر حال از دایرۀ نگاه صورت‌گرایانه بیرون نیست و مناسب مباحث این کتاب است.