معرفی کتاب

عزیز ابن محمد نسفی از عارفان و مؤلفان پرکار سدۀ هفتم هجری است. وی در میان عارفان این دوره جایگاه والایی دارد. طریقۀ عرفانی وی از یک‌سو متمایل به دوره یا سنت عرفانی پیش از سدۀ هفتم و از دیگر‌سو تحت تأثیر آراء ابن عربی و شماری از شاگردان و شارحان آثار اوست. بدین دلیل در کتب و رسالات وی هم مبانی عرفانی دورۀ اول بیان شده و هم اصول دورۀ دوم عرفانی. البته در تألیفات نسفی به مبانی دورۀ دوم عرفانی بیش از دورۀ اول توجه شده و بخش معظمی از آثار او دربردارندۀ تبیین آراء این سنت عرفانی است. آثار عزیز از این نظر، یعنی بیان موضوعات مربوط به سنت دوم عرفانی مشابه آثار شاگردان و شارحان آراء ابن عربی است؛ هر چند در شیوه بیان و سبک نگارش با بیشتر آنها تفاوت دارد. شارحان آثار و آراء ابن عربی اغلب زبانی را برای بیان موضوعات عرفانی در دوره دوم به کار گرفته‌اند که موجب شده است دایره مخطبانشان محدود شود. افزون بر این در بعضی از این شروح، حواشی و فروع بسیار مطرح شده و مباحث و مفاهیم اصلی را تحت الشعاع قرار داده است. بر خلاف آنها نسفی این مباحث را به نثری روان و شیوا نوشته و مفاهیم و مباحث پیچیده را ساده بیان کرده است. از این جهت شیوه نویسندگی او ممتاز و برجسته است و می‌توان طریقه وی را «سهل ممتنع» خواند. عزیز این شیوۀ نویسندگی را بدان سبب برگزیده که حوزۀ مخاطبانش را گسترش دهد و با طیف وسیعی از مردم ارتباط برقرار کند؛ بدین دلیل در سبک وی افزون بر سادگی و روانی به تکرار موضوع و محتوا نیز توجه خاصی شده است.

 کشف الحقایق جامع‌ترین و مهم‌ترین اثر نسفی است که فهم و دریافت آن می‌تواند خواننده را با منظومۀ فکری نویسنده به خوبی آشنا کند. این کتاب هفت رساله و مقدمه‌ای با عنوان «فاتحة الکتاب» دارد. موضوع فاتحة الکتاب بیان مذاهب مختلف در میان مسلمانان است و اینکه خلاف از کجا و کی ظاهر شد و مذهب مستقیم کدام است. «وجود»، «انسان»، «سلوک»، «توحید»، «معاد»، «دنیا و آخرت» و «هفت آسمان و زمین» موضوع رسالات هفتگانۀ این کتاب است. نسفی در نظر داشته این کتاب را در رساله، یک فاتحة الکتاب و یک خاتمة الکتاب تصنیف کند؛ اما وقتی رسالۀ هفتم را به پایان برده، از تصنیف سه رسالۀ پایانی و خاتمة الکتاب خودداری کرده و طرح تألیف این کتاب را ناتمام گذاشته است. وی فهرست موضوع رسالات دهگانۀ خود را در فاتحة الکتاب این کتاب نیز ذکر کرده است که بر اساس این فهرست به خوبی مشخص می‌شود موضوع سه رسالۀ پایانی و خاتمة الکتاب این کتاب که هیچ‌گاه به رشتۀ نگارش در نیامد، چه بود. مقایسۀ رسالات دهگانۀ کشف الحقایق با ده اصل بیان التنزیل معلوم می‌کند بخشی از مباحثی که نسفی در این کتاب حذف کرده در بیان التنزیل آمده است.

در میان رساله‌های این کتاب، موضوع رسالۀ سوم یعنی سلوک در سنت عرفانی بیش از سدۀ هفتم به تفصیل مطرح شده و عزیز در تألیف آن از منابع این دوره بهره گرفته است. موضوع دیگر رساله‌های او مباحثی است که در سنت دوم عرفانی بیان شده است؛ بدین دلیل مجموعۀ مباحث این کتاب به خوبی بیانگر مشرب عرفانی عزیز است و می‌توان مبانی فکری او را بر اساس این کتاب تبیین کرد.