معرفی کتاب

فرزانه‌ترین فرزانگان هر فرهنگی در عین گریزان‌بودن از جنگ و خونریزی، اشتیاق فراوانی به علم‌آموزی و کاوش در دنیای پیرامونی داشته‌اند و حتی دیگران را نیز بدان تشویق می‌کرده‌اند. از فرزانگانی چون سقراط، افلاطون، بودا، کنفوسیوس و لائو گرفته تا پیامبران و رسولانی چون زرتشت، موسی و برتر از همۀ آنها رسول اکرم که مشتاق‌ترین آدمیان به کسب علم و معرفت بود.

فرهنگ ایرانی نیز که از جمله غنی‌ترین فرهنگ‌های بشری به شمار می‌آید و ریشه‌های متمدنانۀ آن تا مدت‌ها پیش از تمدن‌های امروزی می‌رسد، از این قاعده مستثنا نیست. حیات ایرانی از همان آغاز با شوق به علم و دستیابی به فنونی که زندگی انسان را در مسیر آسایش و آرامش قرار می‌دهند، عجین بوده است. این مسئله آن‌قدر در ایران باستان اهمیت داشته است که پادشاهی را نمی‌توان یافت مگر آنکه حکیمی فرزانه را به مشاورت و وزارت خود برگزیده است که در میان این وزرا، معروف‌ترین و شایسته‌ترین همان بزرگمهر حکیم است که همواره در طول تاریخ به فرزانگی و فرهیختگی مشهور بوده است.

درک دقیق جایگاه و خاستگاه و ارزش‌ها و روش‌ها و منش‌های علم و عالِم در ادبیات فارسی بهترین معیار برای فهم میراث گذشته و نقد موازین امروزین فرهنگ و ادب ایرانی و اسلامی است؛ چون راستی و درستیِ گفتاری و رفتاری هر فرهنگ و تمدنی را از نوع برخوردش با دانش و دانشمند به روشنی می‌توان دریافت. به همین دلیل کوشیده شده تا با توصیف و ترسیم دقیق و مستدل و مستند علم و عالِم در ادبیات فارسی، هم چشم‌اندازی روشن و عمیق از گذشته پیش روی چشم‌ها آورده شود و هم معیاری دقیق برای نقد شیوۀ برخوردهای علمی و فرهنگی در این حوزه به ذهن‌ها و زبان‌ها داده شود.

کتاب حاضر بررسی برخی از متون‌ و پژوهش‌ها را دربرمی‌گیرد که در میراث تمدنی ـ فرهنگی ایران جای می‌گیرند و هر یک به گونه‌ای بر اهمیت و جایگاه علم‌آموزی در حیات پویای بشری تأکید دارند. متفکران و فرزانگان تاریخی ما چنان‌که آثار آنها در اینجا کاوش شده است، به صور مختلف به دسته‌بندی و تعریف علوم مختلف دست یازیده‌اند و راه‌های دست‌یابی به آنها و ثمراتی که هر علم می‌تواند در اختیار جامعۀ بزرگ انسانی قرار دهد را با دقت برشمرده‌اند که این پژوهش همّ خویش را به واسازی و غور در این تبیین‌ها و تحلیل‌ها معطوف کرده‌است.